Geplaatst op Geef een reactie

historische bindingen als basis voor boekkunst

Dit blog gaat over de betekenis die historische vormen van boekbindingen kunnen hebben voor hedendaagse boekkunst en over de manier waarop boekkunstenaars daarvan gebruik maken.

Onlangs las ik de dissertatie van Islam Aly die in 2013 aan de universiteit van Iowa promoveerde op het ‘gebruik van historische boekbindingen bij het maken van hedendaagse kunstenaarsboeken’. In de thesis bespreekt Islam Aly enkele kwesties die hem als boekkunstenaar sterk bezig houden.

presence

In veel hedendaagse in oplage geproduceerde boeken mist hij het gevoel van ‘aanwezigheid’ (presence). In oude, handgemaakte boeken gaat het niet alleen om de inhoud, maar om het boek als drager en als object en de uitstraling daarvan. Je voelt het gewicht dat ze letterlijk en figuurlijk in de schaal leggen.

In de thesis vertelt hij hoe hij aan zijn eigen kunstenaarsboeken dat gevoel van presence probeert te geven. Het gaat hem daarbij vooral om de esthetische ervaring. Niet in de zin van mooi of lelijk, maar esthetiek als zintuiglijke ervaring.

Het verhaal van Islam Aly doet me denken aan het ontstaan van de arts & crafts movement (arts & crafts beweging).

Op de foto: Echoes, 2.8 x 3 x 3.5″, Islam Aly, 2014. Edition of 15. (Last Copy) ; 30 sections with four folios. Mould-made Johannot paper. Laser engraved edges. Bound in laser etched wooden boards. Ethiopian and Coptic binding with linen thread.

arts & crafts beweging

In de late 18e eeuw ontstond in Engeland de industriële revolutie. Voorwerpen, meubels en huizen die eerder alleen voor de echt rijken binnen handbereik lagen, konden in de Victoriaanse 19e eeuw tegen veel lagere prijzen worden geproduceerd dan ooit voor mogelijk was gehouden. Door de toenemende vraag, was kwantiteit vaak belangrijker dan kwaliteit en handwerk raakte uit de gratie. De stijlimitatie, de kitsch, de slordige machinale uitvoeringen maar ook de erbarmelijk slechte arbeidsomstandigheden waaronder werd gewerkt, waren een doorn in het oog van een aantal bevlogen mensen.

De arts & crafts beweging was een tegenreactie op de sterk geïndustrialiseerde 19e eeuwse maatschappij. Doelstelling van de beweging was om machinaal vervaardigde productie te verruilen voor ambachtelijke vervaardiging van fraaie, degelijke producten voor de ‘gewone’ man.

De belangrijkste stichters van de arts & crafts beweging waren de architect Augustus Pugin (1812-1852), de schrijver John Ruskin (1819-1900) en de kunstenaar William Morris (1834-1896). In het atelier van Morris werkten hij en zijn leerlingen aan een breed scala aan toegepaste kunstvormen: van ontwerp en vervaardiging van glas-in-loodramen, kasten, stoelen, behang, vloerkleden en wandtapijten tot boeken, inclusief kalligraferen en illustreren. In 1888 zag Morris werk van de boek- en letterontwerper Emery Walker. Hij werd hierdoor zo geraakt, dat hij in 1890 The Kelmscott Press oprichtte. Vanaf dat moment hield de arts & crafts beweging zich ook bezig met letterontwerp en boekdrukkunst. In zijn eigen ontwerpen liet Morris zich vooral inspireren door de Renaissancetypograaf Nicolas Jenson.

Op de foto: kopie van de ’the Kelmscott Chaucer’, uitgegeven door William Morris in 1896 als zijn laatste grote artistieke project in Wightwick Manor.

massaproductie en overconsumptie

Nu, 130 jaar na de oprichting van de Kelmscott Press, is opnieuw sprake van een behoefte aan en herwaardering van handwerk.

Er zijn ook duidelijk overeenkomsten tussen omstandigheden van nu en toen, die dit begrijpelijk maken. Net als in het industriële 19e eeuwse Engeland is ook in onze hedendaagse maatschappij sprake van massaproductie, is kwantiteit vaak belangrijker dan kwaliteit, en zijn zelfs  arbeidsomstandigheden nog lang niet altijd op orde.

Natuurlijk zijn er ook verschillen. Veel meer dan toen wordt in de massaproductie aandacht besteed aan de vorm en een moderne uitstraling. Bijna alles in onze maatschappij is vormgegeven. Van de huisstijl van de Hema, het interieur van de ijssalon tot de producten van IKEA. Maar als je hierover een beetje langer nadenkt, dan kun je je niet aan de indruk onttrekken dat deze aandacht voor de vorm minder te maken heeft met het streven naar esthetiek en kwaliteit dan met branding, herkenbaarheid en verleiding van consumenten tot aankoop.

Een tweede verschil ligt in de aandacht voor duurzaamheid en hergebruik. Hoewel er in vorige eeuwen ook vaak een tekort aan grondstoffen was, zoals bijvoorbeeld papier, is de roep om aandacht voor deze issues in deze tijd groter dan ooit tevoren. Door de gebruikmaking van efficiënte productiemethodes, goedkope arbeid, lage grondstofprijzen in combinatie met een gericht creëren van een vraag, is er vaak sprake van een nodeloos hoge productie. En meer dan ooit tevoren leidt dat tot uitputting van de aarde en overconsumptie.

Op de foto: still uit La surconsommation (Frans voor de overconsumptie). Dit is een korte film waarin de wereld van massaproductie en overconsumptie aan de kaak wordt gesteld. Een wereld waarin economische belangen prevaleren boven alles. De voorbeelden op de film vallen wat buiten de scope van dit blog, maar het achterliggende idee is hetzelfde. Wil je de film – die overigens niet fijn is om te zien – bekijken? Klik dan HIER.

behoefte aan verandering

Ik zal nooit de foto’s vergeten van de ladingen spullen die nu precies twee jaar geleden op de stranden van Vlieland en Terschelling aanspoelden, nadat 270 containers overboord waren geslagen bij het Duitse eiland Borkum. Bij het zien van de enorme hoeveelheden prullaria zoals plastic badeendjes, slippers, sportschoenen, speelgoed en verrassingseieren is het niet vreemd je af te vragen of we dit allemaal wel nodig hebben.

Het is niet voor niets dat de roep om verantwoord geproduceerde duurzame artikelen steeds groter wordt. Evenals de vraag om hergebruik van producten of producten die worden gemaakt uit hergebruik van of gerecyclede materialen.

Dat producten hierdoor iets of zelfs een stuk duurder worden, is blijkbaar niet erg. Er zijn voldoende consumenten die het zich kunnen veroorloven om hiervoor een meerprijs te betalen. Er zijn ook steeds meer consumenten die het prettig vinden om iets aan te schaffen dat ze onderscheidt van hun buren, familie en vrienden. En er zijn zelfs consumenten die vinden dat een product meer waarde krijgt als de prijs hoger wordt.

  • Op de foto: tienduizenden aangespoelde verrassingseieren.

arts & crafts in hedendaagse boekkunst

Als de boekkunstenaar Islam Aly een pleidooi houdt voor meer ‘presence’ van het boek, is zijn bevlogenheid en terugkeer naar het handwerk vergelijkbaar met zijn 19e eeuwse collega’s uit de arts & crafts movement. Maar in zijn werkwijze verbindt Islam Aly het oude en het nieuwe en is daarin of daarmee uitermate modern. Dit geldt evenzeer voor collega kunstenaars met wie hij zich verbonden voelt in het gebruik van oude boekvormen als inspiratiebron: Hedy Kyle, Shanna Leino en Daniel Essig.

Net als zij onderzoekt en gebruikt Islam Aly de mogelijkheden voor hergebruik van oude bindingen, technieken en werkwijzen om boeken weer ‘presence’ te geven. Zij maken in hun werk veel en graag gebruik van hedendaagse materialen en technieken. Maar gelijktijdig houden deze boekkunstenaars ervan dat iets tijd kost om tot stand te brengen. Ze werken gemiddeld langzaam en zorgvuldig, met oog voor detail, en net als vroeger in tijden van (papier)schaarste kiezen zij bewust voor hergebruik van materialen.

Op de foto: Cryptic Magic, 2.5 x 6” (42” extended), Islam Aly, 2017.
40 Folios, Laser cut handmade flax Paper, linen thread, Hand made flax covers, modified accordion binding, Signed, dated, and numbered by the artist. Cryptic Magic is an investigation into symbols.


Wat Islam Aly, evenals zijn collega boekkunstenaars, naast hun werkwijze vooral modern maakt is om via eeuwenoude verworvenheden ‘presence’ te geven aan hedendaagse maatschappelijke issues. De term ‘presence’ blijkt niet zomaar een lege huls. De boekvormen die deze kunstenaars creëren, maken de inhoud en het belang van de issues door hun esthetiek, de zintuiglijke waarneming, direct voelbaar.

Op de foto: Inception, Bedaya, 4.5″ diameter x 3.5″, Islam Aly, 2019
Thirty sections with four folios.  2″ diameter x 0.75″ miniature accordion books. Materials: laser-cut Fabriano and tracing paper, plexiglass mirror, laser-engraved wooden boards. Coptic binding with leather wrappings connected to seven small books, Signed, numbered, and dated by the artist.


Het werk is een verbeelding van verhalen en reizen van vluchtelingen aan de hand van het het 12e eeuwse Perzische gedicht “The Conference of the Birds” van Farid Aldin Al-Attar. Dit gedicht gaat over de zoektocht naar waarheid en integriteit en de parallel met een hervinden van jezelf als vluchteling.