Ik denk dat er op aarde nauwelijks een plekje te vinden is dat zo mooi gelegen is als dit.
De 14 eeuwse humanist en dichter Petrarca (1304-1374) is vooral bekend om zijn Canzonieri en zijn muze Laura (de Noves). In dit liedboek bezingt hij haar schoonheid in een schitterend Italiaans en Frans landschap. De werken van Petrarca hebben door de eeuwen heen veel componisten en kunstenaars geïnspireerd. In de zogenaamde ‘donkere middeleeuwen’, een term afkomstig van Petrarca waarmee hij verwees naar de vroege middeleeuwen (5e-10e eeuw), waren de aandacht voor zinnelijkheid en natuur nog ondenkbaar geweest. In die vroege middeleeuwen en nog wel enkele eeuwen langer, ging het vooral om het leiden van een vroom leven teneinde een plekje in de hemel te verwerven. Petrarca was wellicht de eerste dichter die ons de ogen opende voor natuurschoon van het aardse bestaan om geen andere reden dan de schoonheid ervan. Het gedicht dat vrij algemeen als zijn mooiste natuurgedicht uit de Canzonieri wordt beschouwd, is de canzone ‘Chiare fresche, e dolci acque’. De 16e eeuwse renaissance componist Giovanni Pierluigi da Palestrina werd er zo door geïnspireerd dat hij het op muziek zette.
In 1444, een kleine eeuw nadat Petrarca zijn Canzonieri schrijft, realiseert de Zwitserse schilder Konrad Witz (1400-1446) het schilderij ‘de wonderbaarlijke visvangst’. Het schilderij verbeeldt een bijbels thema in een hedendaags landschap. En dat is, voorzover bekend, de eerste keer in de westerse kunstgeschiedenis dat iemand een werkelijk ‘portret’ van een landschap maakt. Door dit te doen, maakte de schilder het eeuwenoude thema uiteraard springlevend. Desondanks staat het landschap in dit schilderij evenwel vooral nog ten dienste van het Bijbelse tafereel. Het eerste schilderij waarin een landschap om het landschap werd geschilderd, laat nog even op zich wachten. Het is van de hand van de Italiaanse schilder Giorgione (1478-1510). In zijn schilderij Het onweer uit 1508 staat landschap niet ten dienste van de personages of het verhaal daarover, maar veeleer andersom: de personages leiden onze ogen naar het landschap als werkelijk onderwerp van het schilderij. In Zuid-Duitsland en Oostenrijk waren het – niet zoveel later – vooral de schilders Lucas Cranach en Albrecht Altdorfer die de natuur introkken om landschappen vast te leggen. Met als geen enkel ander doel dan de schoonheid daarvan te laten zien.
De wonderbaarlijke visvangst, tempera op doek, 132x154cm, Konrad Witz, 1444
Het onweer, olieverf op doek, 82x73cm, Giorgione, 1508
Landschap, olieverf op perkament op beukenhoutenpaneel, 22x30cm, Albrecht Altdorfer, 1526-1528
De redenen om het landschap in tekst, muziek of verf te verbeelden kunnen zeer uiteenlopend zijn. Zoals Petrarca het deed om woorden te geven aan zijn innerlijke zieleroerselen, zo gebruikten de Chinese kunstenaars in de 12e en 13e eeuw een landschapsschildering bijvoorbeeld als middel om te mediteren. En waar het Cranach en Altdorfer in feite ‘alleen’ nog maar ging om de kijkers de ogen te openen voor de schoonheid van de natuur, veranderden onderwerp en stijl van landschapsschilderen naargelang de boodschap die moest worden getoond. Zo lopen de landschappen die de schilders ons in de loop van de eeuwen laten zien, uiteen van geïdealiseerde landschappen die zo mooi waren dat de Engelsen ze als voorbeeld voor hun landschapsparken gebruikten, tot aan de oprechtheid en eenvoud waarmee de schilders van het 19e eeuwse realisme ons zonder opsmuk het dagelijkse boerenleven willen tonen, het leven zoals het is. Het motief en de manier van schilderen hangen nauw samen met de waarheid die getoond moet worden. In het zoeken naar de beste manier om die waarheid te verbeelden, worden gaandeweg ontdekkingen gedaan zoals de uitvinding van het perspectief en het werken met olieverf, die hele generaties schilders beïnvloeden.
OPZET VAN DEZE MODULE
In deze module ga je aan de slag met een serie landschapsschilderingen die je maakt aan de hand van enkele manieren van werken en uitvindingen zoals ze door de eeuwen heen door schilders zijn ontdekt en toegepast. De oefeningen en opdrachten die je krijgt, zijn gebaseerd op voorbeelden uit de schilderkunst. Deze ga je gebruiken voor het schilderen van een of meerdere landschappen uit jouw eigen omgeving, die je in de loop van de weken op steeds andere wijze leert benaderen en verbeelden.
