Deze les gaat over perspectief en de olieverftechniek en de betekenis daarvan voor dieptewerking en de landschapskunst. Twee uitvindingen uit de tijd van de renaissance die van blijvende invloed zijn geweest op de schilderkunst.
Een mens kan alles doen, als hij maar wil.
Leon Battista Alberti
Renaissance, humanisme en homo universalis
Tot aan het einde van de 14 eeuw, was de Christelijke geloofsleer de belangrijkste factor voor de manier waarop de samenleving was ingericht en functioneerde. Uiteraard drukte dit ook een belangrijke stempel op de kunst. Het was vooral door toedoen van de Italiaanse dichter en geleerde Petrarca (1304-1374) dat een nieuwe manier van denken, het zogeheten humanisme, ontstond. De humanisten vonden dat de cultuur en beeldtaal die in de oudheid door de Grieken en Romeinen was toegepast het nieuwe na te streven ideaal moest worden. De periode waarin dit gedachtegoed ontstond en zich (buitengewoon snel) verspreidde, wordt wel aangeduid als ‘renaissance’, letterlijk vertaald ‘wedergeboorte’.
Twee beroemde voorbeelden van deze hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid en de daarin geldende schoonheidsidealen zijn het schilderij De geboorte van Venus van Sandro Botticelli (1445-1510) en de bronzen David van Donatello (1386-1466).
De renaissance was een periode van hoge idealen. Uit de 15e eeuwse Italiaanse hoogrenaissance stamt ook het begrip homo universalis, dat als hoogst na te streven ideaal voor de mens gold. Letterlijk vertaald betekent homo universalis ‘universele mens’. Net zoals in de klassieke oudheid zou een mens zich op alle fronten moeten ontwikkelen, tot een allesweter en alleskunner. Het begrip is ontleend aan een uitspraak van de veelzijdige Italiaanse renaissance-man, schrijver, filosoof en musicus Leon Battista Alberti (1404-1472), die over dit menstype stelde: “Een mens kan alles doen als hij maar wil.”
De Griekse filosoof Aristoteles (384-332 v.Chr.) wordt beschouwd als de eerste homo universalis omdat hij zich bezig hield met alle wetenschappen die er in zijn tijd bekend waren. Andere beroemde personen die als homo universalis gelden, zijn de middeleeuwse Perzische filosoof Al-Biruni (973-1050), de Duitse vrouwelijke ‘alleskunner’ Hildegard von Bingen (1098-1179) en de veelzijdige Spaans-Berberse filosoof Averroës (1126-1198).
Het klassieke ideaal waar de kunstenaars uit de renaissance naar streefden werd pas echt bereikt ten tijde van de hoogrenaissance, tussen 1500 en 1520. De belangrijkste meesters uit deze periode , en tevens schoolvoorbeelden van de homo universalis, zijn Leonardo da Vinci (1452-1519), Michelangelo Buonarroti (1475-1564) en Rafaël (1483-1520).
Renaissance, landschap en dieptewerking
In de middeleeuwen was het nog geen gebruik om landschappen te schilderen. De eerste kunstenaar die de gouden achtergrond van een Christelijke voorstelling verving door een landschap was de Italiaanse kunstschilder Giotto (1276-1337) die daarmee zijn tijd ver vooruit was. Twee uitvindingen die de schilderkunst en ook de landschapsschilderingen in de hierna volgende eeuwen, tot in onze huidige tijd, sterk bepalen, zijn het lineaire perspectief en de vervanging van eitempera door olieverf. Beide uitvindingen dateren uit de 15e eeuwse renaissance: het lineaire perspectief is van Filippo Brunelleschi, een Italiaanse architect en beeldhouwer uit Florence, de olieverftechniek wordt toegeschreven aan de beroemde Vlaamse kunstenaar Jan van Eijck. Deze uitvindingen stelden kunstenaars in staat om diepte in een plat vlak te suggereren.
dieptewerking door lineair perspectief
Brunelleschi (1377-1446) was de eerste die een schilderij benaderde als een venster waar de beschouwer doorheen kijkt naar de afgebeelde werkelijkheid. Vanuit deze benadering ontwikkelde hij het lineaire perspectief, een manier van tekenen met behulp van horizon, perspectieflijnen en verdwijnpunten. Vanuit deze manier van tekenen ontwierp hij zijn bouwwerken waarmee hij beroemd was en waarin hij de antieke stijl deed herleven. Veel kunstenaars maakten dankbaar gebruik van zijn revolutionaire uitvinding. Voor hun composities gingen zij gebruik maken van uitgebreide diagrammen van perspectivische lijnen. Zo werden compositie en perspectief de belangrijkste stijlelementen van de Italiaanse renaissance kunstenaars. Ze konden er op doeltreffende wijze diepte en kijkrichting mee aangeven en pasten dat toe om de betekenis van hun onderwerp duidelijk te maken.
Een van de eerste werken waarin door middel van het perspectivische systeem een illusionistische beeltenis werd gecreëerd, was de fresco De Heilige Drie-eenheid van de schilder Masaccio(1401-1428). Hij schilderde het als altaarstuk in een nis van een Florentijnse kapel. De suggestie van diepte van ruimte was zo echt, dat het Florentijnse publiek werkelijk verbijsterd geweest schijnt te zijn.
olieverf: levensechtheid en atmosferisch perspectief
Wat eerder niet kon met tempera, werd mogelijk met olieverf: glaceren. Glaceren is het aanbrengen van een transparant of semi transparant laagje verf (glacis) over een onderlaag. Glacis kan worden gebruikt om kleuren op het doek te mengen door transparante kleuren over elkaar heen te zetten. Voorbeeld: blauw glacis over geel zal groen opleveren, geel glacis over rood wordt oranje.
Glaceren is een techniek waarmee je heel veel diepte kunt suggereren. Die diepte kent eigenlijk twee vormen. De diepte die je beleeft als je werkelijk van boven naar beneden door de laagjes verf heen kijkt. Dit diepte effect wordt veroorzaakt door het licht dat door het glacis heen kan schijnen en weerkaatst op de onderliggende kleuren. De kleuren veranderen ook naargelang het standpunt en de belichting. Deze dieptewerking van glaceren gebruiken kunstenaars om objecten en materialen levensecht te laten lijken. De appel waar je zo een hap uit zou willen nemen, of de zachtheid van een hermelijnen mantel die je met je ogen kan voelen.
De andere vorm is de diepte die je kunt ervaren als je in de verte kijkt, een diepte waarin de kleuren, de tonen en de details vervagen. Het zogeheten atmosferisch perspectief. Deze vorm van perspectief wordt vaak in landschapsschilderingen toegepast.
sfumato en clair-obscur
Een van de kenmerken van de overgang naar de hoogrenaissance is de wetenschappelijke benadering van de natuur. Door de grondige bestudering van de natuur, veranderde de interpretatie van de voorschriften van de klassieke traditie. Er kwam meer ruimte voor de persoonlijke bevindingen van de kunstenaar. De sfeer in de schilderijen van da Vinci, die op zijn reizen naar Zuid-Italië betoverd raakt door een landschap van grillige natuur, woeste zee en duistere grotten, wordt in deze periode bijvoorbeeld steeds mysterieuzer. Deze mysterieuze sfeer bereikt hij door de toepassing van ‘sfumato’ en ‘clair-obscur’.
Zowel sfumato als clair-obscur dragen bij aan een extra gevoel van (atmosferische) diepte en levensechtheid. Sfumato is is een techniek waarmee schilders de omtrekken in een schilderij wazig maken en laten vervloeien. Hiervoor wordt onder meer gebruik gemaakt van de techniek van het glaceren. Clair-obscur betekent dat licht donker contrasten sterk worden overdreven.
In 1500 vertrekt da Vinci naar Venetië, waar hij bevriend raakte met de kunstenaar Giorgione (1478-1510). Giorgione raakt beïnvloed door de werken en werkwijze van da Vinci. Giorgione is slechts 32 jaar geworden. Van zijn hand zijn maar enkele werken bekend. Maar ondanks het korte leven dat hem was beschoren, genoot hij al bij leven faam vanwege de sublieme wijze waarop hij de lessen van de renaissance in zijn werken toepaste. Zijn werken ademen diepte, dramatiek en levensechtheid. In 1508 schildert hij ‘het onweer’. In de inleiding bij deze cursus kwam het al ter sprake. Het is het eerste schilderij waarin een landschap om het landschap werd geschilderd. Met ‘het onweer’ werd een geheel nieuw genre in de schilderkunst ingeluid: het landschap.
OPDRACHT WEEK 2 – DIEPTEWERKING
De opdracht van deze week bestaat uit het analyseren van dieptewerking in landschapsfoto’s en het maken van enkele landschapsschilderingen waarin je op basis van de analyse en de voorbeelden diepte gaat aanbrengen. LET OP: voor deze opdracht is het handig om eerst de hele opdracht te lezen en alle video’s te bekijken.
Voor deze opdracht heb je het volgende nodig:
- een printer en papier om afdrukken in A4 of A3 te kunnen maken
- gekleurde stiften
- canvasdoekjes
- acrylverf
- transparante of semitransparante olieverf
- penselen
- schoonmaakmiddel voor olieverf
OPDRACHT WEEK 2A: BEELDANALYSE
De eerste opdracht is om aan de hand van een aantal voorbeelden te analyseren waardoor je meer of minder diepte in een landschapsfoto of schildering ervaart. Je gaat hiervoor op zoek naar de beeldaspecten die diepte veroorzaken. Om je op weg te helpen bij deze analyse, tref je hieronder eerst enkele filmpjes aan waarin deze beeldaspecten op heldere wijze worden uitgelegd.
Naast het lineaire perspectief, het atmosferische perspectief en de clair-obscur, zijn er nog een enkele andere beeldaspecten waarmee je, op vrij eenvoudige wijze, in een landschapstekening dieptewerking kunt aanbrengen. In het eerste youtube filmpje van ‘meneer Wanders’ zie je hoe dit werkt. Het gaat om: horizon (onderdeel van perspectief); groot – klein; voorgrond – achtergrond; coulissewerking; repoussoir. In de andere twee youtube filmpjes wordt door tekenleraar Toon Nagtegaal op toegankelijke wijze uitleg gegeven en voorgedaan hoe je in een tekening perspectief kunt aanbrengen. Zeker als je niet goed weet hoe perspectief werkt, is het voor de opdrachten van deze week handig om deze te bekijken.
Om de analyse te maken ga je als volgt te werk.
Ga op zoek naar een paar (twee of drie) foto’s van landschappen waarin je veel diepte ervaart. En zoek naar een paar foto’s (twee of drie) waarin je weinig diepte ervaart. Je kunt hiervoor zoeken in boeken, op internet, in je eigen foto’s of een nieuwe foto van een landschap maken . Gebruik in ieder geval één foto van de plek die je in week 1 van deze module ook gebruikte voor je Chinese tekening in gewassen inkt.
- Print elke foto enkele zes keer uit in zwart wit uit op A4 of A3 formaat.
- Leg van elke foto de zwart wit prints naast elkaar.
Probeer of het je lukt om met gekleurde stift:
- in de eerste print de horizon, de perspectieflijnen en het verdwijnpunt aan te geven.
- in de tweede print de overgangen aan te geven van de delen die in de achtergrond vervagen (eigenlijk zou je die niet moeten zien omdat ze in elkaar overlopen)
- in de derde print de delen waar een scherp donker-licht contrast is gebruikt te omcirkelen
- in de vierde print de grenzen van de coulisses op de voorgrond aan te geven
- in de vijfde print de elementen te omcirkelen die voor een groot-klein contrast zorgen
- in de zesde print de delen op de voorgrond te omcirkelen die ten opzichte van de achtergrond scherp en gedetailleerd zijn
Leg de resultaten naast elkaar en beoordeel hoe jouw analyse van het perspectief zich verhoudt tot het gevoel van diepte die de foto’s bij je opriepen.
OPDRACHT WEEK 2B: LANDSCHAPSSCHILDERINGEN MET DIEPTE
De foto die voor jou het grootste diepte effect had én de foto die je maakte van de plek die je in module 1 gebruikte voor de tekening in gewassen inkt, ga je omzetten in een landschapsschildering. Ga voor elk van deze twee foto’s als volgt te werk:
- De hoofdlijnen van de foto zet je in zwart wit over op canvas. Je kunt de hoofdlijnen natekenen of je maakt gebruik van een reproductietechniek zoals in onderstaand filmpje. Als je kiest voor dit laatste, dan is de afbeelding van jouw foto of print daarvan even groot als het canvas doekje.
- Schilder op het canvas de foto / print met acrylverf na in zwart wit en grijstonen. Grijstonen krijg je door meer of minder wit aan het zwart toe te voegen, of meer en minder zwart aan het wit toe te voegen.
- Glaceer de landschapsschildering die nu in zwart wit en grijzen op je canvas staat, met olieverf in kleur. Hoe je dit kunt doen, wordt voorgedaan in onderstaand filmpje.